Kanal İstanbul'a kaynak, milyonlarca İstanbulluya risk

Andaç Aydın Arıduru
[email protected]

İstanbul – 23 Nisan’da yaşanan 6.2 büyüklüğündeki deprem ve artçıları dayanıksız yapı stokunu ve milyonlarca yurttaşın depreme dayanıklı konut ihtiyacını yeniden ortaya çıkardı. 6 Şubat 2023’te yaşanan Maraş merkezli depremlerin ardından hükümetin gerçekleşmesi muhtemel İstanbul depremi karşısındaki önlemleri ve vaatleri gerçeklikle buluşmazken Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “mega projesi” Kanal İstanbul ve projenin etrafında yaratılan rant yıllar içinde büyüdü. Maraş merkezli depremlerin ardından Rezerv Alan Yasası’nda yapılan değişiklikler ile deprem bölgesindeki yurttaşların önemli bir bölümü sahip oldukları alanlardan uzaklaştırılmak isteniyor, İstanbul’da ilan edilen rezerv alanlar da aynı tehlikeyi barındırıyor. Bakanların yeniden inşa vaatleri ise boş çıkıyor.

Deprem düzenlemesinden önce 157 rezerv alan ilanı

9 Kasım 2023’te 6306 sayılı “Kentsel Dönüşüm” Yasası’ndaki değişiklikle yerleşim yerlerinin de rezerv alan olarak belirlenmesinin önü açıldı. Başta 6 şubat depremlerinden etkilenen illerdeki yurttaşların az hasarlı ve hasarsız konutlarının rezerv alan ilan edilerek mülksüzleştirilmesinin önü açılırken İstanbul gibi deprem riski yüksek bölgelerde de bu uygulamanın önü açılmış oldu. Bu uygulama sadece Hatay’da 50 bin hak sahibi için mağduriyet yarattı.

Ocak 2024 itibarıyla, İstanbul Büyükşehir Belediyesinin (İBB) raporuna göre 9 Kasım’da yasa değişikliğinden önce 22 bin hektarı Arnavutköy’de Kanal İstanbul alanı etrafında şekillenen, toplamda 38 bin 830 hektarlık alana yayılan 157 rezerv alan bulunuyor. Aynı dönemde İBB’nin CHP’li Meclis Üyesi Ülkü Tamer, “Arnavutköy civarında ilan edilen rezerv alanların büyük çoğunluğu Kanal İstanbul projesiyle ilişkili. Ruhsatsız ve iskansız çok fazla yer var, yani imarı olmayan yerler, yerleşim yeri olarak görünmüyor. Fiilen 88 bin nüfus mevcut ancak kağıt üzerinde yerleşim yok. Fikirtepe’de de birtakım alanlar rezerv alan ilan edildi. Çünkü iskan yoktu” ifadeleriyle bu alanların rezerv alan ilan edilmesiyle toplandığına ve ranta hazırlandığına dikkat çekmişti. İstanbul’da ilan edilen rezerv alanda yaklaşık 3 milyon nüfusun taşınması öngörülüyor.

Kanal İstanbul’a ayrılacak bütçe yüzde 70 büyüdü

Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığının 2024-2028 yılları strateji raporunda “Deniz yolu trafiğinin daha güvenli, daha hızlı ve daha ekonomik hale getirilmesini sağlamak üzere bir su yolu oluşturulacaktır” ifadeleriyle yer bulan Kanal İstanbul projesinin maliyeti 356 milyar 176 milyon 423 bin 533 TL olarak hesaplandı. 2019-2023 yılları arası stratejik planında projenin maliyet bedeli 75 milyar TL idi.  TÜİK verilerine göre 2019-2023 yılları inşaat maliyeti endeksi ortalamasının 2025 şubat ayına kadar ortalama endekse göre yüzde 280 oranında artış gösterirken İnşaat maliyeti bir yüzde 375 oranında arttı. Projenin inşası için aktarılan kaynak yapım maliyetlerinde yüzde 70 artış oldu, aktarılan kaynağın reel büyüklüğü bu oranda arttırıldı. Kanal İstanbul projesi çevresindeki alanlara verilen konut inşaatı projelerinde ise 2022-2024 yılları arasında toplam 33 farklı sözleşme imzalandı. Bu projelerin toplam sözleşme bedeli 60.3 milyar TL’yi aşıyor.

Kanal İstanbul ve çevresine yapılacak konut inşaatlarının projelerine aktarılan toplam parasal değer 416.4 milyar TL. İstanbul’da 1.5 milyon konutun depreme dayanıklılık açısından riskli olduğu biliniyor. İnşaat Mühendisleri Odasının hesaplamalarıyla apartman tipi konut (5-12 kat) birim maliyeti fiyatı 36 bin 275 TL. 100 metrekarelik konutlar halinde inşa edildiğinde riskli 1.5 milyon konutun yeniden inşasının konut başına maliyeti 3 milyon 627 bin 500 TL’yi bulurken, tamamı için maliyet ise 5 milyar 441 milyon 250 bin TL’ye ulaşıyor. Aktarılacak kaynak riskli konutların inşaatının maliyetini 76 defa karşılamaya yetiyor. Bu miktar, Türkiyede dönüşmesi gereken 6 milyon riskli yapının inşaat maliyetini ise 19 kez karşılamaya yetiyor.

Üretilen konutların çoğunluğu lüks, vaatler tutmuyor

İstanbul Planlama Ajansının (İPA) 2024 yılında yayımladığı “kentsel dönüşüm vaat analizi” raporuna göre 2002 yılından beri İstanbul’da toplam konut projesi sayısı 98 bin 846 oldu. Bu projelerin arasından 14 bin 980 proje, kentsel dönüşüm amacı dışında üretilen “üst segment konut” statüsünde bulunuyor. Üst ve orta sınıf için hazırlanan konutlar tamamlanan projelerin yüzde 80’ini oluşturmakta. Rapora göre TOKİ İstanbul’da 2018-2023 yılları arasında ortalama 3 bin konut tamamlayabildi. Son 20 yılda Türkiye genelinde Emlak Konut GYO tarafından 90 bini aşkın konutun yüzde 69’u ise lüks konut halinde üretildi. Kentsel dönüşüm ve gelişim projelerinde yer alan konutlar TOKİ tarafından üretilen konutların yalnızca yüzde 15.2’sini oluşturmakta.

2023 yılında yerel seçim vaatlerinde İBB Başkan Adayı ve bugünün Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Murat Kurum dönüşmesi gereken 1.5  milyon konutun 2028 yılına kadar tamamlanacağını vadetmişti. Kurum dün, 39 ilçede 365 alanda kentsel dönüşüm çalışmalarına devam ettiklerini dile getirerek “Daha kararlı olacağız. Daha hızlı, daha büyük projelerin adımlarını atmak mecburiyetindeyiz” dedi.

Kurum’un çevre ve şehircilik bakanlığı görevinde bulunduğu 2019-2023 yılları arasında inşaatı başlamış ve devam eden proje sayısı 25 bin 490’dı. Ancak bunların yalnızca yüzde 10’u tamamlanmış, 2 bin 539 konut hak sahiplerine teslim edildi. Yani İPA’nın raporuna göre TOKİ ürettiği konut sayısının 9 katı kadar mağdur yarattı.

TOKİ mağdurları artan ödemeleri karşılayamaz hale geldi

Başta İstanbul’da olmak üzere TOKİ projeleriyle hak sahibi olan yurttaşlar yaptıkları ödemelerde yüzde 1 seviyesinden yüzde 10 seviyesine yükseltilen KDV tutarları nedeniyle büyük mağduriyetler yaşadı. İstanbul Tuzla’da 2019 yılında proje başladığında 190 ila 260 bin TL arasında maliyetlerle ve yüzde 0.49 faizlerle ve 1.5 yıl içinde ev sahibi olmaya hak kazanan yurttaşlar, 2024 yılında gerçekleştirdikleri eylemle halen tamamlanmayan inşaatlarda kendilerine ödetilen tutarların 2 ila 4.5 milyon TL’ye ulaştığını, yine yerel seçimler öncesi Kurum tarafından KDV oranlarının yüzde 1’e sabitlenmesi vaadinin halen yerine getirilmediğini ifade ediyor. Eskişehir Kayseri ve İstanbul’da eyleme geçen TOKİ mağduru yurttaşların talepleri ise halen karşılık bulmuş değil.